Οι χριστουγεννιάτικες ευχές της εθνικοφροσύνης

του Άκη Βαρβαρήγου

Στο παρόν άρθρο θα αναλύσουμε τον λόγο και τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά τριών χριστουγεννιάτικων μηνυμάτων κατά τη διάρκεια του Εμφυλίου. Τα ευχετήρια αυτά μηνύματα προέρχονται από επίσημους φορείς ενός ευρύτερου συνασπισμού πολιτικών και ιδεολογικών δυνάμεων που συγκροτήθηκε μετά τα Δεκεμβριανά με σκοπό τη διάσωση και την αναπαραγωγή ενός αυταρχικού αστικού καθεστώτος υπό την αιγίδα πια του αμερικανικού παράγοντα. Συγκεκριμένα, πρόκειται για τις χριστουγεννιάτικες ευχές του αμερικανού πρέσβη Χάρι Γκρέιντι (25/12/1948),[1] του αρχιεπισκόπου Αθηνών Σπυρίδων και του αρχιστράτηγου Παπάγου (25/12/1949),[2] οι οποίες απευθύνθηκαν στον ελληνικό λαό μέσω των εφημερίδων και ενώ μαίνονταν οι συγκρούσεις στα κύρια μέτωπα του πολέμου.

Με την σύντομη ανάγνωση αυτών των κειμένων θα ανιχνεύσουμε τις πρώτες εμφανίσεις εκείνων των βασικών αφηγηματικών μοτίβων που εγγράφονταν στα κεντρικά νομιμοποιητικά ιδεολογικά σχήματα της εμφυλιακής και μετεμφυλιακής περιόδου.

Παρά το κατανυκτικό πνεύμα των Χριστουγέννων που διαπερνά τις ευχές των παραπάνω προσώπων, αποτυπώνεται σ’ αυτές η συγκρότηση του ιδεολογικού σχήματος της εθνικοφροσύνης μέσω της επαναφοράς ενός σκληρού και ιδιόμορφου αντικομμουνιστικού λόγου, ως απόρροια της διεθνούς συγκυρίας. Το ειδοποιό στοιχείο αυτού του λόγου αποτελούσε ο όρος «έθνος» με τις ποικίλες σημασιοδοτήσεις του. Ωστόσο, η κυρίαρχη χρήση του έθνους δεν απέδιδε συμφιλιωτικές αφηγήσεις αλλά αντίθετα συγκροτούσε ένα ισχυρό συγκρουσιακό δίπολο ανάμεσα σε αυτό και τους αντιπάλους του. Είναι μάλιστα χαρακτηριστικό, ότι ο λόγος της εθνικοφροσύνης παρήγαγε μανιχαϊστικές σχηματοποιήσεις του τύπου εθνικό-αντεθνικό μέσα σ’ ένα περιβάλλον με υπερβατικά και άχρονα χαρακτηριστικά.[3]

Έτσι, βλέπουμε σε αυτά τα κείμενα την ενεργοποίηση θρησκευτικών αντανακλαστικών, λόγω της ιδιαιτερότητας της χρονικής συγκυρίας, δηλαδή τη γιορτή των Χριστουγέννων. Με αυτόν τον τρόπο ο πολεμικός λόγος της νεοσύστατης εθνικοφροσύνης εμποτίστηκε με θρησκευτικές αναφορές που περιέβαλλαν με ιερότητα τη σύγκρουση του έθνους με τους εχθρούς του. Το αντιθετικό δίπολο των εθνικοφρόνων και των αντεθνικών πέρασε σε μια υπερβατική διάσταση όπου οι όροι διαπνέονται από μια θρησκευτική μισαλλοδοξία προερχόμενη από τη βιβλική παράδοση.

Πράγματι, η μεταφυσική θεώρηση του κόσμου από τον Αρχιεπίσκοπο Αθηνών ήταν αυτή που μετέτρεψε τον αντίπαλο του έθνους, τις δυνάμεις του "Δημοκρατικού Στρατού", σε «συμμοριτική καταιγίδα» και σε «κόσμο του σκότους, της πλάνης και των ειδώλων» ο οποίος μάλιστα νικήθηκε «χάρις εις την βοήθειαν του Θεού». Στη συνέχεια επισημαίνει ότι η μετακίνηση των παιδιών από τις περιοχές που ελέγχονταν από τον "Δημοκρατικό Στρατό" «ανεβίωσεν τον θηριώδη Нρώδη» και όρισε την 29^η Δεκεμβρίου «ως ημέρα εθνικού πένθους», προκειμένου να επιτελεστεί μια «σταυροφορία διαμαρτυρίας εκ μέρους ολόκληρου του Έθνους».

Στο ίδιο πνεύμα κινούνταν και οι ευχετήριες δηλώσεις του αμερικανού πρέσβη, ο οποίος σημειώνει ότι οι αντάρτες «παρασύρθηκαν στα βουνά» παρακινούμενοι μάλιστα από τις «ψευδείς υποσχέσεις του Αντίχριστου». Βέβαια, ως εκπρόσωπος των αμερικανικών συμφερόντων, τροφοδότησε τον λόγο της εθνικοφροσύνης με ψυχροπολεμικές αντιλήψεις μέσω απλουστευτικών και χοντροκομμένων δίπολων. Ο Χριστιανισμός δηλαδή, στον αγώνα κατά του κομμουνισμού, αποτέλεσε ταυτόσημη έννοια με τη δημοκρατία και την απρόσκοπτη οικονομική ανάπτυξη. Στα λόγια του Γκρέιντι αναπαράγεται ένας διχοτομημένος κόσμος και παράλληλα αναδεικνύεται η ανάγκη καταφυγής στη θρησκεία που πολλές φορές τροφοδοτεί κυρίαρχους ιδεολογικούς μηχανισμούς της Δύσης:

«[…] εκείνοι οι οποίοι απορρίπτουν τας αρχάς του Χριστιανισμού, ταχέως καθίστανται δούλοι των ιδίων των κακών παθών και αυθαιρέτων δυνάμεων. Προσδεδεμένοι εις τας αρχάς του Χριστιανισμού, η χώρα σας και η δική μου πιστεύουν εις την μέθοδον της εξελίξεως και όχι εις την μέθοδον της επαναστάσεως».

Τέλος, στις ευχές του Παπάγου εμφανίζονται όλα εκείνα τα αφηγηματικά μοτίβα του εθνικόφρονος λόγου που αρθρώθηκε, όχι μόνο κατά τη διάρκεια του Εμφυλίου, αλλά και στα πρώτα μετεμφυλιακά χρόνια από τη νικήτρια δεξιά παράταξη. Ο αντικομμουνισμός, με τη διαφαινόμενη νίκη της αστικής τάξης, έγινε το πρωτεύων ιδεολογικό σχήμα και η κινητήρια δύναμη της εξουσιαστικής ιδεολογίας.[4] Συνέπεια αυτής της εξέλιξης ήταν η εθνικοφροσύνη να ταυτιστεί  με τον έλληνα πολίτη ενώ ο αριστερός με τον αντεθνικό πολίτη, ο οποίος εκτός από «ύπουλος και σατανικός» ήταν «ξενόδουλος» με «πανσλαβιστικούς σκοπούς». Επίσης, στο πλαίσιο του εθνικόφρονος λόγου του Παπάγου ανασυσταίνονται τα προπολεμικά κέντρα εξουσίας (ανάκτορα, στρατός, αστική τάξη) τα οποία με την αμερικανική βοήθεια πέτυχαν τη νίκη τους στον Εμφύλιο και διαμόρφωσαν τις νέες συνθήκες της ταξικής κυριαρχίας στον ελληνικό χώρο:

«Υποσχόμεθα ότι υπό την Υψηλήν ηγεσίαν της Α.Μ. του Βασιλέως μας, ο Στρατός μας με τη βοήθειαν και των Μεγάλων Συμμάχων μας θα συνεχίση τας προσπάθειας του δια την πλήρη ποιοτικήν ανασυγκρότησίν του, ώστε να αποτελή αξιόλογον εγγύησιν εις την μικράν τούτην γωνίαν της Ευρώπης δια την υπεράσπισιν των ωραιοτέρων ιδανικών της πολιτισμένης ανθρωπότητος»

Συμπερασματικά μπορούμε να πούμε ότι ο λόγος της εθνικοφροσύνης, που συγκροτήθηκε μέσα στη δίνη του Εμφυλίου, σκόπευε να ενεργοποιήσει τα συντηρητικά αντανακλαστικά και να νομιμοποιήσει ολοκληρωτικές σημασιοδοτήσεις που λειτούργησαν θεμελιωτικά κατά τον σχηματισμό του μεταπολεμικού εξουσιαστικού πλέγματος. Επιπλέον, τα εορταστικά μηνύματα στη διάρκεια «των μελαγχολικών Χριστουγέννων» εκείνης της ζοφερής περιόδου έρχονται να τονίσουν το εξής, ότι η αντοχή του εθνικόφρονος λόγου με την «παράδοξη φύση» και τις «συχνά παρανοϊκές εκδοχές του προπαγανδιστικού λόγου» απορρέει, σύμφωνα με τον Γ. Πετρόπουλο, από τις «ψυχοδυναμικές διεργασίες, ατομικών και συλλογικών υποκειμένων»[5], οι οποίες είναι άμεσα συνδεδεμένες με το παλαιό δόγμα του ελληνοχριστιανικού πολιτισμού, αλλά και από τις συνήθεις προνεωτερικές παρεκκλίσεις της ελληνικής κοινωνίας, θα προσθέταμε εμείς.

---

[1] Εφημερίδα "ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ", 25 Δεκεμβρίου 1948, σελ. 6.

[2] Εφημερίδα "ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ", 25 Δεκεμβρίου 1949, σελ. 8.

[3] Γιώργος Πετρόπουλος, Διαστάσεις του μνημονικού λόγου των Ταγμάτων Ασφαλείας, στο Ρίκη Βαν Μπούσχοτεν, Τασούλα Βερβενιώτη, Ευτυχία Βουτυρά, Βασίλης Δαλκαβούκης, Κωνσταντίνα Μπάδα (επιμ), Μνήμες και λήθη του ελληνικού εμφυλίου πολέμου, Αθήνα: Επίκεντρο 2008, σελ. 227-228.

[4] Ελένη Μαυρομάτη, Н επίσημη ιδεολογία της εθνικοφροσύνης και η εφαρμογή της ως αποκλεισμός των άλλων, στο Νόστιμον ήμαρ (18/11/2016): http://www.nostimonimar.gr/i-episimi-ideologia-tis-ethnikofrosinis-ke-i-efarmogi-tis-os-apoklismos-ton-allon/

[5] Πετρόπουλος, ό.π., σελ. 229.